TƯỢNG NHÀ MỒ - NÉT VĂN HÓA ĐỘC ĐÁO Ở GIA LAI

Gia Lai nổi bật với những công trình mang đậm giá trị văn hóa truyền thống, trong đó có tượng nhà mồ - những tác phẩm độc đáo gắn liền với tâm linh của đồng bào nơi đây. Hãy nghe Trần Thị Trà My (Gia Lai) một travel blogger nổi tiếng bật mí .

Nằm yên bình dưới bầu trời xanh thẳm của Tây Nguyên, Gia Lai không chỉ nổi tiếng với thiên nhiên hùng vĩ mà còn sở hữu những công trình độc đáo, trong số đó phải kể đến tượng nhà mồ mang đậm chất văn hóa truyền thống. Những tượng nhà mồ đứng lặng lẽ giữa không gian bao la là nơi yên nghỉ của những người đã khuất và cũng chính là nơi tâm hồn người Gia Lai hướng về tổ tiên, về cội nguồn.

Từng ngôi nhà mồ được dựng lên tỉ mỉ từ những bàn tay tài hoa của người dân tộc Gia Rai không chỉ mang vẻ đẹp nghệ thuật mà còn ẩn chứa câu chuyện của bao thế hệ. Những bức tượng khắc họa các vị anh hùng hay hình ảnh của cuộc sống thường ngày, tất cả đều toát lên nét mộc mạc, chân thật. Mỗi lần ngắm nhìn, tôi như nghe thấy lời thì thầm của quá khứ, cảm nhận được sự sống động trong từng đường nét chạm khắc trên những khúc gỗ hay tảng đá đã in hằn dấu vết thời gian. Nhưng điều khiến tôi xúc động nhất không chỉ là vẻ đẹp của những tác phẩm nghệ thuật này mà còn là tình yêu, sự tha thiết của người dân nơi đây trong việc gìn giữ và bảo tồn di sản của cha ông. Trong mỗi nụ cười, trong từng lời kể về truyền thuyết hay câu chuyện liên quan đến nhà mồ, tôi cảm nhận được niềm tự hào sâu sắc của người Gia Lai về văn hóa của mình. Và với tôi, những tượng nhà mồ ấy vừa là biểu tượng văn hóa vừa là minh chứng cho sức sống bền bỉ và sự trân trọng quá khứ của quê hương tôi.

Tượng nhà mồ - Gia Lai (Ảnh: sưu tầm).

Khi nhắc đến tượng nhà mồ ở Gia Lai, tôi không thể không kể về lễ bỏ mả (pơ thi) – một trong những nghi lễ truyền thống đặc sắc và đầy ý nghĩa của người dân tộc Gia Rai. Đối với tôi, lễ bỏ mả không chỉ là một lễ hội mà còn là nơi hội tụ giá trị nhân sinh sâu sắc, nơi tình cảm giữa người sống và người đã khuất được thể hiện một cách trọn vẹn nhất. Lễ bỏ mả vốn được xem là một trong những lễ hội lớn nhất của người Gia Rai, mang đậm nét văn hóa dân gian và triết lý nhân văn. Đây là thời điểm để người sống và người đã khuất chính thức chia tay, đánh dấu sự đoạn giao giữa hai thế giới. Trong không gian thiêng liêng ấy, nhà mồ trở thành trung tâm của nghi lễ, nơi mọi tâm tư, tình cảm của người ở lại được gửi gắm qua những bức tượng mồ. Mỗi bức tượng với những đường nét mộc mạc, thô sơ nhưng sinh động như một lời nhắn nhủ chân thành, một món quà cuối cùng dành cho người đã về với thế giới bên kia.

Người Gia Rai tin rằng cái chết không phải là dấu chấm hết mà là sự chuyển đổi, là hành trình sang một thế giới khác. Linh hồn người đã khuất sẽ đầu thai, tiếp tục vòng luân hồi của cuộc sống. Vì vậy trong khuôn viên nhà mồ, các tượng mồ không chỉ là tác phẩm nghệ thuật mà còn mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc. Lớp tượng đầu tiên tại nhà mồ thường biểu tượng cho sự sinh thành, thể hiện khát vọng tái sinh và sự gắn kết vĩnh cửu giữa người sống và người đã khuất. Những đôi bàn tay tài hoa đã đẽo gọt từng bức tượng với tất cả sự chân thành để mỗi hình dáng, mỗi nét khắc đều chứa đựng một câu chuyện, một lời chia tay sâu sắc. Chính sự mộc mạc và giản dị ấy lại làm nên vẻ đẹp độc đáo, chân thực mà không gì có thể thay thế.

Tượng nhà mồ - Gia Lai (Ảnh: sưu tầm).

Tượng nhà mồ ở Gia Lai nói riêng và Tây Nguyên nói chung là một di sản văn hóa vô cùng phong phú và đa dạng, mang đậm dấu ấn của đời sống tinh thần và nghệ thuật dân gian của các dân tộc thiểu số nơi đây. Từ những khúc gỗ tưởng chừng vô tri, các nghệ nhân đã kỳ công thổi hồn vào, biến chúng thành những tác phẩm sống động, đầy ý nghĩa. Hình ảnh những con vật như khỉ, đại bàng, chim công hay các hình tượng con người như mẹ cõng con, ông già ngồi chống cằm, chàng trai múa trống đều được tái hiện một cách sinh động và chân thực. Không chỉ dừng lại ở đó, họ còn sáng tạo ra những bức tượng mang tính liên tưởng, tái hiện cuộc sống mà người đã khuất từng trải qua. Mỗi tác phẩm như một câu chuyện, một lời tâm sự được gửi gắm qua từng đường nét.

Điều khiến tôi ấn tượng nhất chính là cách các bức tượng thể hiện sự giao thoa giữa nghệ thuật và đời sống. Chúng không chỉ đơn thuần là những tác phẩm điêu khắc, mà còn mang trong mình cả thế giới quan và nhân sinh quan của cộng đồng dân tộc nơi đây. Qua đôi bàn tay tài hoa, những nghệ nhân đã khéo léo chạm khắc từng chi tiết để từng bức tượng như đang kể lại câu chuyện riêng của mình. Mỗi tác phẩm đều phản ánh sự sáng tạo không giới hạn, đồng thời gửi gắm những thông điệp sâu sắc về văn hóa, con người và sự gắn kết giữa thế giới thực tại với thế giới tâm linh.

Dù độc đáo, đầy tính nghệ thuật và nhân văn, việc tạc tượng nhà mồ lại không được xem như một nghề chính thức. Hoạt động này chỉ được thực hiện vào những dịp đặc biệt, thường là trong các nghi lễ quan trọng liên quan đến người đã khuất. Chính vì thế, không phải ai cũng có cơ hội học hỏi và trở thành nghệ nhân tạc tượng. Chỉ những người thực sự đam mê, yêu thích nghệ thuật này mới dành thời gian tìm hiểu, luyện tập và tiếp nối truyền thống cha ông để lại.

Tượng nhà mồ - Gia Lai (Ảnh: sưu tầm).

Tôi thấy những bức tượng nhà mồ không chỉ độc đáo mà còn vừa đặc biệt, vừa đáng trân trọng. Nghệ thuật tạc tượng nhà mồ không bị thương mại hóa, giữ được sự nguyên sơ và giá trị văn hóa truyền thống. Nhìn những bức tượng với đường nét thô mộc nhưng đầy hồn, tôi không khỏi cảm phục sự sáng tạo và tâm huyết của các nghệ nhân. Đồng thời, điều đó cũng gợi nhắc tôi về trách nhiệm của mỗi người trong việc bảo tồn, phát huy di sản quý báu mà cha ông đã để lại. Tượng nhà mồ Tây Nguyên không chỉ là nghệ thuật mà còn là biểu tượng của sự kết nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa con người và thiên nhiên, giữa thế giới hữu hình và vô hình.

Trần Thị Trà My (Gia Lai)